Stary Cmentarz Żydowski we Wrocławiu jest dokumentem żydowskiej społeczności żyjącej na terenach dzisiejszego Wrocławia do połowy II wojny światowej. Na jego terenie pochowano wiele znanych osób mających duży wpływ na rozwój gospodarczo-kulturowy miasta. Nagrobki i grobowce pełne są żydowskiej symboliki świeckiej i religijnej, a w całej architekturze cmentarza widoczne są wpływy prawie wszystkich największych nurtów, jak starożytność, romantyzm czy secesja. Właśnie ze względu na swoje znaczenie historyczno-artystyczne, cmentarz od 1988 roku funkcjonuje jako Muzeum Architektury Cmentarnej.
Stary Cmentarz Żydowski we Wrocławiu z pewnością jest miejscem wyjątkowym pod wieloma względami. Splata się w nim historia społeczności żydowskiej, historia Wrocławia oraz niezwykła architektura. Dlatego zapraszamy was do zapoznania się z jego historią. Tekstem tym otwieramy cykl o zasłużonych Żydach, którzy zostali na nim pochowani.
Pierwszy pogrzeb odbył się 18 listopada 1856 roku
Teren zajmowany przez cmentarz żydowski znajdował się wtedy we wsi Gabitz, a w 1868 roku włączony został w granicę miasta. Pierwszą pochowaną osobą był buchalter (księgowy) Löbl Stern. Od tego czasu granice cmentarza powiększane były 3 razy.
Niedługo po otwarciu cmentarza, w Niemczech zaczęła potęgować się niechęć wobec społeczności żydowskiej. Podczas I wojny światowej Europę zalała fala antysemityzmu. Po przegranej wojnie, w Niemczech coraz bardziej wzrastały poglądy prawicowe, a wraz z nimi wrogość i prześladowania Żydów. Dlatego od lat 30 liczba pochówków na wrocławskim cmentarzu przy ul. Ślężnej zaczęła maleć. Do 1937 roku, kiedy po przejęciu władzy przez nazistów, prześladowania zaczęły coraz bardziej narastać, przez co Breslau opuściło około 17% z nich. Z całych Niemiec, w latach 1933-37, wyjechało około 130 000 Żydów.
Warto wspomnieć, że Żydzi na ziemiach obecnego Wrocławia pojawili się już w drugiej połowie XII w., kiedy miasto (wtedy nazywające się Wrotizla) znajdowało się pod panowaniem polskim. Pierwsze instytucje żydowskie, takie jak synagogi czy cmentarze, zaczęły pojawiać się w Niemczech już w XIV w. Mieli duży wkład w rozwój gospodarczo-kulturowy XIX wieku, widoczni byli w życiu politycznym oraz udzielali się w życiu społecznym. Wielu z nich określało się jako Niemców i patriotów. Gdy więc w kraju zaczęła wzmagać się retoryka antyżydowska, a państwo wykluczało ich z życia publicznego – społeczność żydowska w Niemczech wierzyła, że jest to chwilowe zjawisko, które przeminie.
Ostatni pogrzeb miał miejsce w 1942 roku. Pod koniec II wojny światowej, cmentarz przy ul. Ślężnej był miejscem zaciekłych walk podczas bitwy o Wrocław. Na murach i niektórych grabach wciąż można dostrzec ślady kul.
Zamknięty cmentarz niszczał na wskutek upływu czasu, kiedy to w maju 1975 roku wpisany został do rejestru zabytków miasta pod numerem 369/75. Kilka lat później, w 1981 roku, podjęta została rewaloryzacja zniszczonej czasem i walkami nekropolii. Odgrzybiono, osuszono i naprawiono podziurawiony mur, do bramy wejściowej dodano siedmioramienne świeczniki i lampy z kutego żelaza, odrestaurowano nagrobki najbardziej zasłużonych osób odtworzona i montowano nagrobki oraz ogólnie wzmocniono całą konstrukcje.
W 1988 roku, Stary Cmentarz Żydowski we Wrocławiu udostępniony został do zwiedzania jako Muzeum Architektury Cmentarnej. W 1991 cmentarz dołączono do Oddziału Sztuki Cmentarnej Muzeum Historycznego we Wrocławiu, który od 2000 roku funkcjonuje jako Muzeum Miejskie Wrocławia.
Stary Cmentarz Żydowski we Wrocławiu jako Muzeum Sztuki Cmentarnej
Na cmentarzu zachowało się do dzisiaj około 12 tysięcy nagrobków. Jego teren stanowi czworobok pocięty ścieżką dróżek. Ścieżki dzielą cmentarz na kwadratowe kwatery oznaczone numerami, co ułatwia zwiedzanie cmentarza. Grobowce znajdują się na murze otaczającym cmentarz, a także na masywnych ścianach zbudowanych specjalnie w tym celu na samym cmentarzu.
Na cmentarzu znajdują się zarówno budowle nagrobne (do których należą między innymi kaplice nagrobne i grobowce w różnych formach) oraz pomniki nagrobne (płyty, kolumny, kamienne pnie, czy sarkofagi). Na cmentarzu występuje niezwykle bujna roślinność, która splata się z otaczającymi je grobami. Niektóre nagrobki ciężko dostrzec spod obrastający je bluszczu.
Do najpopularniejszy form żydowskiego nagrobka należy macewa. Jest to pionowa ustawiona, prostokątna płyta. Charakteryzuje się prostotą i minimalnymi zdobieniami lub ich brakiem.
Większość budowli oraz pomników nagrobnych powstała w 2. połowie XX wieku, kiedy panowała moda na naśladownictwo w sztuce, w tym architekturze. Dużo obiektów w tamtym okresie sięgała do największych nurtów w sztuce. Wiele nagrobków to prawdziwe dzieła sztuki. Zwłaszcza te zaprojektowane przez artystów dla zamożnych mieszkańców gminy.
Podobnie było przy budowie cmentarza żydowskiego przy ul. Ślężnej. Spora część grobów nawiązuje w stylu do sztuki starożytnej, klasycystycznej, średniowiecznej, renesansowej czy barokowej. Ostre łuki, które pojawiają się na macewach, są przykładem typowym dla architektury neogotyckiej. Możemy także zauważyć wiele nawiązań do antyku.
Kolejnymi przykładami nawiązań do innych nurtów są romańskie i gotyckie otwory okienne, nowożytna ornamentacja roślinna i geometryczna oraz dekoracyjna, falista linia (na przykład w postaci pnących roślin) charakterystyczna dla secesji. Spotykane natomiast wazy wieńczące niektóre z grobów są typowe dla neoklasycyzmu.
Jednym z bardziej oryginalnych architektonicznie grobów jest grobowiec Maksa i Limy Kaufmanów. Artysta go projektujący wzorował się na sztuce mauretańskiej z Alhambry w Granadzie. Jego wielobarwne elementy ceramiczne od razu wyróżniają się na tle kamiennych grobowców.
Budowle oraz pomniki nagrobne są pełne świeckiej i religijnej symboliki żydowskiej
Symbole wyrzeźbione na wielu nagrobkach są często wskazówkami mówiącymi nam, czym za życia zajmowała się osobo tu pochowana lub jak zmarła. Złamane drzewa oraz kwiaty oznaczają nagłą i tragiczną śmierć, gwiazda Dawida – przynależność narodową, a korona oznacza nauczyciela pism religijnych. Symbole na grobach świeckich mogą oznaczać także wykonywany zawód przed zmarłego. Na przykład laska Eskulapa oznacza lekarza.
Tajemnicze płyty nagrobne przy wejściu na cmentarz
Do wejścia na Stary Cmentarz Żydowski we Wrocławiu prowadzi czarna brama w stylu neogotyckim. Bo obu bokach zdobią ją 2 siedmioramienne świeczniki i lampy z kutego żelaza. Po obu stronach bramy znajdują interesujące macewy z czasów średniowiecznych.
Znajdująca się na lewo od wejścia macewa pochodzi z 1345 roku. Jest to nagrobek rabbiego Samsona, syna rabbiego Izaaka. Jak wskazuje inskrypcja, jego „krew przelał okropny potwór” (bazyliszek). Nagrobek odkryto w 1946 roku w domu parafii katolickiej w Leśnicy.
Zachowany w całości czworokąt znajdujący się na murze po prawej stronie od wejścia to tablica upamiętniająca 450 członków wrocławskiej gminy, którzy polegli, walcząc na froncie podczas I wojny światowej. Tablica została odrestaurowana w 1988 roku. Pod nią znajdują się dwie nie w pełni zachowane macewy.
Niepełna macewa znajdująca się po lewej stronie na powyższym zdjęciu pochodzi z 1343 roku. Pochodzi z grobu rabbiego Jakuba lub Izaaka, syna rabbiego Chajima, pochowanego 13 maja. Nagrobek znaleziono w 1936 roku w skarpie odrzańskiej pomiędzy mostem grunwaldzkim a mostem pokoju.
Najmniejszy kawałek nagrobka jest zarazem najstarszym znalezionym żydowskim pomnikiem nagrobnym we Wrocławiu. Powstał między 1173 a 1240 rokiem. Pochodzi z grobu rabbiego Aarona, syna rabbiego Abrahama. Ten kawałek nagrobka został odnaleziony w 1924 roku na dziedzińcu łączącym ul. Kiełbaśniczą z Rynkiem we Wrocławiu.
Muzeum Sztuki Cmentarnej przy ul. Ślężnej we Wrocławiu to miejsce zachwycające swoim spokojem i pięknem. Przechodząc przez wejście trafiamy do zupełnie innego świata, gdzie każdy grób opowiada jakąś historię, a spędzony na nim czas wydaje się stawać w miejscu.
Muzeum Sztuki Cmentarnej można zwiedzać codziennie w godzinach 09:00 – 18:00. Bilet normalny kosztuje 15 zł, a ulgowy 10 zł. W czwartki wstęp jest bezpłatny.
Bibliografia:
M. Łagiewski, Stary Cmentarz we Wrocławiu, Wrocław 2003.
M. Burak, H. Okólska, Cmentarze dawnego Wrocławia, Wrocław 2007, s. 295-331.
A. Ascher, Oblężona społeczność: wrocławscy Żydzie w czasach nazizmu, Wrocław 2009.
