Kościół św. Idziego to najstarszy i najważniejszy zabytek okresu romańskiego znajdujący się we Wrocławiu. Świątynia pochodzi z pierwszej połowy XIII wieku i jest ulokowana w sercu miasta, na Ostrowie Tumskim. To bardzo ważny, z punktu widzenia historii i historii sztuki, budynek miasta.
O „jego randze decyduje nie tylko średniowieczna metryka, ale przede wszystkim to, że jest jedyną zachowaną do dziś w naszym mieście wciąż użytkowaną budowlą romańską i zarazem najstarszą wzniesioną z cegły na Ostrowie Tumskim”.[1]
Wznoszenie świątyni rozpoczęto, najprawdopodobniej, w latach 1220 – 1240, choć niektórzy sugerują, że mógł to być już 1210 rok.
Ilustracja 1: Portal Kościoła św. Idziego. Fotografia autorki.
Przypuszcza się, że w miejscu stawiania nowej świątyni znajdowała się wcześniejsza, kamienna budowla, datowana na drugą połowę XI wieku, która mogła być, drugą
po katedrze, kamienną świątynią Ostrowa Tumskiego. Możliwe, że to właśnie z niej pochodzą widoczne dziś spolia (wcześniejsze elementy) w postaci kamiennych profili cokołu, wmurowane w bryłę nowego kościoła.
Budowę kościoła sfinansował dziekan wrocławskiej kapituły katedralnej, Wiktor, w latach dwudziestych XIII wieku[2] choć wielu dopatruje się tu fundacji Piotra Włosta[3], palatyna[4] i drugiej osobie w państwie Bolesława Krzywoustego.
Ilustracja 3: Portal z kościoła św. Idziego. Fotografia autorki.
Nowa świątynia powstawała pod wezwaniem św. Idziego, jednego z najpopularniejszych świętych doby średniowiecza w Polsce i w Europie. Ten, urodzony w Atenach[5] w połowie VII wieku i osiadły we Francji zakonnik, a następnie święty kościoła katolickiego znany był
z przypisywanych mu licznych uzdrowień oraz cudów. Jego relikwie znajdowały się w wielu kościołach i klasztorach na terenie Europy. Kościół św. Idziego, znajdujący się na głównym trakcie prowadzącym z Ostrowa Tumskiego w kierunku Rynku, „był romańską budowlą
z nawą przykrytą czterema przęsłami krzyżowego sklepienia, podzielonego gurtami
i wspartego na krzyżowym kamiennym filarze i lizenach przyściennych. Przyległe, kwadratowe prezbiterium z absydą przykryte było jednym przęsłem podobnego sklepienia. Żebra sklepień krzyżowych spoczywały na służkach umieszczonych w narożach przęseł i na lizenach. Dwudzielny łuk tęczowy wsparty był na filarze usytuowanym na osi prezbiterium, w sposób rzadko spotykany w architekturze europejskiej poza Skandynawią i częścią wybrzeża Bałtyku.”[6] To – najprawdopodobniej – pierwszy kościół na terenie miasta wzniesiony z cegły.
Układ cegieł był charakterystyczny dla wątku wendyjskiego[7], zwanego także słowiańskim,
i stosowanym do początku XV wieku, który można zaobserwować w ścianie świątyni do dziś. Sama zaś budowla jest przykładem bezwieżowego kościoła. „Rysem szczególnym jest wprowadzenie drugiego filaru na osi otworu tęczowego, podtrzymującego spływy gurtu i dwu żeber sklepieniowych. W ten sposób w miejsce jednej arkady tęczowej łączącej prezbiterium z nawą powstały dwa smukłe ostrołukowe prześwity.”[8]
Ilustracja 4: układ cegieł. Fotografia autorki.
Wnętrze kościoła mimo upływu lat i wielu pożarów oraz zniszczeń wojennych (podczas II wojny światowej został zniszczony w ok. 15-20%) zachowało rozwiązania, charakterystyczne dla obiektów romańskich. Obiekt zachował oryginalne otwory okienne i ceglaną dekorację ścian w postaci przenikających się arkadek i fryzu ząbkowego.
Ilustracja 5: ozdobny detal – fryz arkadkowy i ząbkowy – znajdujący się nad absydą. Fotografia autorki.
Do środka prowadzi portal o surowej formie. Uwagę zwraca całkowity brak dekoracji. Portale o tak skromnej formie były charakterystyczne dla budowli późnoromańskich, dopiero w portalach późnogotyckich wyraźnie widać było bogactwo obramień głównych wejść. We Wrocławiu wyjątkiem był wygląd wewnętrznego portalu fundacyjnego w kościele Bożego Ciała.[9]
Warto pamiętać o tym, że obecna forma kościoła nie jest oryginalną romańską postacią świątyni. ”Nie należą do pierwotnej budowli przypory ani sklepienie dodane znacznie później”[10].
Ilustracja 6: romański portal z kościoła św. Idziego – bazy kolumn. Fotografia autorki.
Warto zwrócić uwagę na kamienne kapitele kolumn, znajdujące się po obu stronach.
Z pewnością były one niegdyś ozdobione charakterystyczną dla stylu ornamentyką, jednak dziś niewiele już można na nich dostrzec.
Ilustracja 7: Kapitele kolumn. Fotografia autorki.
Pisząc o romańskim portalu należy wspomnieć także i o wnętrzu kościoła. Minimalistyczne, wręcz ascetyczne, robi duże wrażenie. Nawa, niegdyś podzielona słupem po którym został ślad w posadzce, została przykryta czteroma sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. Takie rozwiązanie nieczęsto bywało stosowane, zauważyć jednak można pewne powinowactwo do ceglano-kamiennych obiektów cystersów ze Śląska. Szczególnie wyraźnie widać to we fryzie arkadkowym, otworach okiennych i wspomnianych już wcześniej kapitelach.[11] Przyglądając się surowemu wnętrzu, oczyma wyobraźni zobaczyć można zebranych w kościele, modlących się wiernych. Zajmują oni przestrzeń nawy, oddzielonej
od prezbiterium podwójnym łukiem tęczowym. Dobrze widoczna postać duchownego, odprawiająca mszę, wyraża skupienie. Przez niewielkie okna sączy się delikatna, nieco rozświetlająca wnętrze, poświata. Zabrani w środkowej części nawy ludzie wymawiają słowa modlitwy, ceglane mury „zamykają” ją w swym wnętrzu, a słyszalny pogłos zwielokrotnia jej siłę i wymowę.
Ta niewielka, jednofilarowa, wzniesiona z cegły świątynia jest niewątpliwą perłą miasta, jednak znakomite sąsiedztwo – nieopodal znajduje się archikatedra św. Jana Chrzciciela – nieco przyćmiło jej rangę. Należy pamiętać o tym, że w czasach powstania kościół św. Idziego określany był mianem kościoła kolegiackiego, a to oznacza, że miał wysoką pozycję w hierarchii wrocławskich świątyń, a jednocześnie „pełnił też funkcję świątyni parafialnej obszaru przynależnego do katedry.”[12]
Ilustracja 8: Kwiaton wieńczący w ścianie kościoła św. Idziego. Fotografia autorki.
Z kościołem św. Idziego wiąże się jedna z najpopularniejszych wrocławskich legend – w sensie dosłownym i przenośnym.
Jeśli dobrze przyjrzymy się ścianie kościoła w miejscu jego absydy z pewnością zauważymy tzw. kwiaton wieńczący[13], czyli wykonany z kamienia element dekoracyjny najczęściej o kształcie stylizowanych kwiatów lub liści. Dekoracja ta – charakterystyczna już dla budynków gotyckich – niejako rozpoczyna ceglany łuk, który łączy kościół św. Idziego z budynkiem późniejszej kapituły katedralnej. Na środku łuku znajduje się drugi taki element, który przez swą charakterystyczną postać nasuwa skojarzenia z… kluską.
Łuk ten nosi nazwę Kluskowej (lub Kluszczanej) Bramy i jest kanwą wspomnianej wcześniej legendy. Jej treść znana jest wszystkim wrocławianom oraz zwiedzającym miasto turystom. Sama zaś Kluskowa Brama jest obowiązkowym punktem dla wielu wycieczek po mieście.
Ilustracja nr 9 – Kluskowa Brama z charakterystycznym kwiatonem wieńczącym. Fotografia autorki.
Pisząc o zabytkach epoki romańskiej warto wiedzieć także i o tym, że podczas prac archeologicznych na Placu Nowy Targ całkiem niedawno, bo w 2017 roku, odkryto rzeźbę romańskiej główki, która dziś znajduje się w Muzeum Narodowym we Wrocławiu.
Zwiedzając Wrocław warto wybrać się do opisywanych wyżej miejsc, by na własne oczy ujrzeć zachowane do dziś elementy sztuki romańskiej. A przy okazji wsłuchać się
w powtarzane przez wiatr opowieści, dotyczące dawnych mieszkańców miasta, ich dzieje, myśli, marzenia…
Autor: Mariola Jarocka
Fragment e-booka: „Skarby wrocławskich kościołów, muzeów, placów i ulic”
Zrealizowano w ramach programu stypendialnego Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego – Kultura w sieci
Słowniczek:
Absyda – pomieszczenie o, najczęściej, półkolistym rzucie, niższej wysokości i szerokości, zamykające prezbiterium lub nawę;
Archiwolta – profilowany łuk zamykający portal lub inny zakończony łukowo otwór
w ścianie budowli, zwykle bogato zdobiony. Stosowano ją w architekturze wszystkich okresów i kierunków, zwłaszcza w sztuce wczesnochrześcijańskiej, bizantyńskiej, przedromańskiej, renesansowej, manierystycznej i barokowej;
Filar – pionowa podpora, jeden z najważniejszych elementów dźwigających konstrukcje architektoniczne;
Gurt – pas sklepienia;
Kapitel – zwieńczenie kolumny;
Kruchta – zewnętrza lub wewnętrza wejściowa część kościoła, jego przedsionek, usytuowana przed wejściem głównym, czasami także przed bocznymi wejściami do naw czy zakrystii;
Lizena – płaski, pionowy pas muru, nieco wystający z jego przestrzeni (lica);
Łuk – element konstrukcyjny budynku, zwykle zakrzywiony i podparty np. przez filary;
Łuk tęczowy – łuk oddzielający prezbiterium od nawy. Zwykle wyróżniony przez liczne zdobienia;
Nawa – cześć kościoła znajdująca się między kruchtą a prezbiterium, przeznaczona dla wiernych;
Portal – ozdobne architektoniczne obramowanie drzwi wejściowych stosowane w kościołach, pałacach, ratuszach lub okazałych kamienicach;
Prezbiterium – część kościoła przeznaczona dla duchowieństwa, wyodrębniona z przestrzeni świątyni, zwykle wydzielona podwyższeniem czy łukiem tęczowym;
Przęsło – to przestrzeń między parą podpór dźwigających wyodrębnioną część sklepienia określonej budowli;
Sklepienie – to konstrukcja o zakrzywionej formie, przykrywająca pewną przestrzeń, wykonana – w zależności od czasu i stylu – z elementów kamiennych, ceglanych, betonowych lub żelbetowych;
Zakrystia – to pomieszczenie w kościele, zwłaszcza katolickim, usytuowane obok prezbiterium i z nim połączone.
Bibliografia:
Antkowiak Z., Kościoły Wrocławia, Muzeum Archidiecezjalne, Wrocław, 1991;
Antkowiak Z., Wrocław od A do Z, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków – 1991;
Broniewski T., Zlat M., Sztuka Wrocławia, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wrocław, Warszawa, Kraków, 1967;
Czechowicz B., Świątynie Wrocławia w rysunku i grafice XIX i początku XX wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, 1997;
Chądzyński W., Wrocław jakiego nie znacie, Via Nova, Wrocław 2018;
Harasimowicz J. (red.)., Atlas architektury Wrocławia, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław, 1997;
Harasimowicz J. (red.), Encyklopedia Wrocławia, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław, 2006;
Jarocka M., Sobota B., Legendy wrocławskich świątyń, Wydawnictwo TUM, Wrocław, 2017;
Małachowicz E., Ostrów Tumski i wyspy we Wrocławiu, Wydawnictwo Arkady, Warszawa, 1988;
Słownik Terminologiczny Sztuk Pięknych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2014;
Świechowski Z.(red.), Wrocław jego dzieje i kultura, Wydawnictwo Arkady, Warszawa, 1978.
[1] Z. Antkowiak, Kościoły Wrocławia, Muzeum Archidiecezjalne, Wrocław, 1991, str. 26;
[2] J. Harasimowicz, Atlas architektury Wrocławia, tom 1, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław, 1997, str. 9;
[3] Piotr Włost, zwany też Włostowicem i Duninem, zm. 16 lub 17 IV 1153, dziad Piotra Wszeborowica, możnowładca pol., wojewoda. W 1145 oskarżony o zdrad, oślepiony i wygnany, po ucieczce z Polski 1146 Władysława, syna Bolesława Krzywoustego powrócił z Rusi na Śląsk i odzyskał godność palatyna. Sławny z bogactwa i licznych fundacji; za: https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Piotr-Wlostowic;3957475.html, dostępna 11.09.2020;
[4] Palatyn – średniowieczny tytuł dostojników państwowych, którzy w zastępstwie władcy kierowali sądami. Od przełomu VIII i IX w. sprawowali oni odrębne sądy – sądy palatyńskie – i kierowali kancelarią sądów królewskich. W piastowskiej Polsce urząd palatyna odpowiadał funkcji wojewody; za: https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/palatyn;3953394.html, dostępna 07.08.2020;
[5] Idzi z Saint-Gilles, Aegidius, święty, ur. ok. 640 w Atenach, zm. między 720 a 725 r. w Prowansji, pustelnik i opat benedyktyński, patron ułomnych i ubogich; za: https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Idzi-z-Saint-Gilles;3913898.html, dostępna 07.08.2020;
[6] E. Małachowicz, Ostrów Tumski i wyspy we Wrocławiu, Wydawnictwo Arkady, Warszawa, 1988, str. 55;
[7] Wątek wendyjski układania cegieł charakteryzuje się naprzemiennym układaniem dwóch dłuższych boków cegły (wozówka) i jednym wąskim (główka);
[8] Z. Świechowski (red.), Wrocław jego dzieje i kultura, Wydawnictwo Arkady, Warszawa, 1978, str. 91;
[9] J. Harasimowicz, Encyklopedia Wrocławia, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław, 2006, str. 707;
[10] T. Broniewski, M. Zlat, Sztuka Wrocławia, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wrocław, Warszawa, Kraków, 1967, str. 40;
[11] Z. Świechowski (red.), Wrocław jego dzieje i kultura, Wydawnictwo Arkady, Warszawa, 1978, str. 91;
[12] Z. Antkowiak, Wrocław od A do Z, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków – 1991, str. 146;
[13] Zgodnie ze Słownikiem Terminologicznym Sztuk Pięknych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2014, str. 223;
