Oderwane od swojego pierwotnego kontekstu zarówno historycznego, jak i architektonicznego – we Wrocławiu stoi w sumie pięć naziemnych schronów przeciwlotniczych. Wzniesione zostały na potrzeby obrony miasta podczas II wojny światowej. Stanowiły ważne ośrodki oporu podczas bitwy stoczonej w 1945 roku między wojskami niemieckimi a radzieckimi.
Schrony przeciwlotnicze we Wrocławiu przetrwały oblężenie nie doznając większych uszkodzeń i do dziś pozostają ważnymi śladami historii naszego miasta, które możemy oglądać na co dzień w przestrzeniach miejskich. Najbardziej rozpoznawalnym jest budynek mieszczący się przy ul. Legnickiej, w którym obecnie mieści się Muzeum Współczesne Wrocław.
Naziemne schrony przeciwlotnicze we Wrocławiu zostały wzniesione w latach 1940-1943, podczas gdy Wrocław należał jeszcze do Niemiec.
Ich projektantem jest Richard Konwiarz, niemiecki architekt miejski, który w 1909 roku został zatrudniony w biurze Deputacji Budowlanej Miasta Wrocławia i z Wrocławiem pozostał związany do końca II wojny światowej. Zaprojektowane przez niego liczne obiekty użyteczności publicznej, do dziś pozostają stałym elementem przestrzeni miejskiej Wrocławia. Są to, między innymi, kładki dla pieszych nad ul. Wróblewskiego i stacja transformatorowa przy ul. Pułaskiego. Najbardziej jednak znany jest ze współpracy z Maxem Weberem przy tworzeniu Hali Stulecia, a także jako projektant Stadionu Olimpijskiego i głównego wejścia do wrocławskiego Zoo.
Zaprojektowane przez niego schrony, architektonicznie i stylistycznie są do siebie podobne. Konwiarz przy ich projektach wzorował się na stylistyce architektury późnego klasycyzmu (imperializmu), który z kolei nawiązywała do antyku. Ten wyszukany styl nawiązywał do systemu totalitarnego i był swoistą pochwałą dla III Rzeszy, ale służył także „ukryciu” schronów, tak, aby wtopione w przestrzeń miejską, nie zdradzały swoich funkcji militarnych z zewnątrz.
Głównym powodem ich wzniesienia nie była jednak obrona przed wojskami alianckimi, ponieważ takowych wtedy się jeszcze nie spodziewano.
Naziemne schrony przeciwlotnicze we Wrocławiu miały pełnić funkcję propagandową. Imperialistyczna architektura i najnowocześniejsze wyposażenie miały ukazywać potęgę III rzeszy oraz poprawiać morale mieszkańców miasta.
Stały się jednak ważnym punktem oporu podczas walk o nasze miasto. W sierpniu 1944 roku miasto zostało ogłoszone twierdzą (po niemiecku Festung Breslau). Pierwsze bombardowanie miało miejsce zimą tego samego roku. Oblężenie Wrocławia trwało od 13 lutego 1945 roku, a 6 maja miasto się poddało. Było to dwa dni przed podpisaniem przez Niemcy ogólnej kapitulacji. Była to jedna z ostatnich bitew podczas II wojny światowej pomiędzy wojskami niemieckimi a radzieckimi. W tym samym roku podjęto decyzje o przekazaniu Polsce całego Śląska wraz z Wrocławiem.
Historia schronu przeciwlotniczego przy ul. Legnickiej we Wrocławiu
Powstały w latach 1942-1943, jest największym z naziemnych schronów przeciwlotniczych we Wrocławiu. Ta zbudowana na planie okręgu, cylindryczna budowla z prostokątnym portykiem przyległym do fasady, przypomina starożytną architekturę rzymskiego Panteonu. Nie ma otworów okiennych i jak wszystkie naziemne schrony na terenie Wrocławia, posiada żelbetową konstrukcję szkieletową. Ściany zewnętrzne mają grubość 1,1m, a stropy 1,5m. Budowla posiada 6 kondygnacji, a jego całkowita wysokość to 25m. Na fasadzie budynku, nad obecnym głównym wejściem, znajduje się płytki, rozciągający na całą długość budynku, ryzalit z gładkim polem. Oryginalnie, na jego płycinie znajdował się orzeł trzymający w pazurach emblemat ze swastyką – symbol nazistowskich Niemiec.
Podczas obrony miasta, schron pełnił funkcje szpitala fortecznego, w którym mogło pomieścić się około 1000 osób. Rannymi zajmowały się siostry zakonne ze Szpitala Zgromadzenia Sióstr Betanek przy ul. Traugutta.
Schron przeciwlotniczy przy Placu Strzegomskim, w czasie obrony Festung Breslau stał się jednym z głównych punktów oporu.
W 1945 roku toczyły się wokół niego zacięte walki pomiędzy hitlerowcami, a żołnierzami radzieckimi. Saperzy wybijali w murach otwory strzelnicze, a część ścian został wysadzona. Pomimo to, budynek przetrwał bez znacznych uszkodzeń.
W czasie budowy schronu, przestrzeń wokół niego wyglądała zupełnie inaczej. W okolicach znajdował się zielony teren z małą architekturą, kamienice, budynki przemysłowe oraz luterański kościół św. Pawła. Większość budynków przy ul. Legnickiej, w tym wspomniany kościół, została zniszczona podczas walk, a po wojnie, wokół schronu powstały nowe osiedla bloków. Budynek wcześniej wpasowujący się w otaczającą przestrzeń miejską, dzisiaj, otoczony ruchliwymi ulicami, stacją benzynową i późno modernistycznym budynkiem Dolmedu, wydaje się być zupełnie wyrwany z kontekstu.
W latach 50., za budynkiem swoje obozowisko mieli Romowie. Do 1989 roku, istniały tam hurtownie, sklepy i magazyny, a na szczycie budynku można było zobaczyć neonową reklamę Coca-Coli.
Budynek obecnie – „schron dla sztuki”
W 2009 roku przeprowadzona została rewitalizacja elewacji budynku według projektu pracowni Romana Rutkowskiego. Na fasadzie, w miejscu, w którym kiedyś znajdował się orzeł z hitlerowską swastyką, powstał ikoniczny już mural składający się z trzech słów – „było”, „jest” i „będzie”. Jest to Klepsydra, dzieło Stanisława Drożdża z 1967 roku, twórcy poezji konkretnej. Drożdż wizualizował swoją poezję w różnych układach przestrzennych, łącząc tekst i obraz w jedno. Swoja prace nazywał „pojęciokształtami”. Klepsydra składa się z 54 różnych wariantów. Wraz z różnym układem słów w każdym z nich, zmienia się także sposób ich odbioru przez widza. Autorstwa Stanisława Drożdża jest także mural znajdujący się na budynku przy ul. Legnickiej 68, pt. Zapominanie.
Obecnie w budynku znajduje się tymczasowa siedziba Muzeum Współczesnego Wrocław, które zostało otwarte w 2011 r. Potocznie nazywane „schronem dla sztuki”, muzeum jest jedynym w Polsce, które mieście się w schronie.
Żadne z oryginalnych elementów budynku nie zachowały się. Obiekt musiał zostać zaadaptowany na potrzeby jego nowej funkcji, za co odpowiadają zespoły architektów z pracowni VROA Architekci oraz CH+ Architekci. Składająca się wcześniej z dziesiątek pomieszczeń i korytarzy, przestrzeń w środku budynku została otworzona, między innymi poprzez wyburzenie wszystkich ścian działowych.
Postarano się jednak o to, aby zachować, a nawet wydobyć industrialny charakter budynku.
Odsłonięto żelbet i zachowano widoczne pręty zbrojeniowe, ślady po wiertłach i piłach. Pozostawiono część otworów w ścianach, zabezpieczając je siatką. Widoczna betonowa struktura została otynkowana, a całe wyposażenie dostosowano do łukowatej konstrukcji budynku. Wszystkie nowe instalacje dobrano w przemysłowym charakterze wpasowującym się w całość estetyki schronu. Kabina windy została przeszklona, dzięki czemu można zobaczyć z niej przestrzeń wewnętrznego trzonu. Na dachu dobudowana została natomiast szklana przestrzeń z obszernym tarasem, w której mieście się teraz kawiarnia.
Wybudowany jako naziemny schron przeciwlotniczy, niegdyś mający symbolizować potęgę III rzeszy, dzisiaj jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych obiektów kulturalnych we Wrocławiu.
Bibliografia:
Informacje o budynku na stronie Muzeum Współczesnego Wrocław
Klarnecki H., Richard Konwiarz, [w:] Leksykon Architektury Wrocławia, red. Eysymintt R., Wrocław 2011, s. 990.
Wojciechowski Ł, Mieszanka wybuchowa, [w:] „Jednodniówka MWW” 3, 2012, s. 9-10.
Czytaj także: https://kochamwroclaw.pl/joga-w-muzeum-sztuki-wspolczesnej-we-wroclawiu-cykl-zajec-z-oprowadzaniem-po-wystawie-abakanowicz-totalna/
